20 Σεπτεμβρίου 1872

Συμπατριώτες μου Ευρωπαίοι,

Η ευγενής σας πρόσκληση με συγκινεί. Δυστυχώς δεν θα μπορέσω να παραστώ στο συνέδριό σας αλλά, αυτά που θα σας έλεγα προφορικά επιτρέψτε μου να σας τα γράψω.
Στη συγκυρία στην οποία βρισκόμαστε, ο πρόσφατος ζοφερός πόλεμος έθεσε για ακόμη μια φορά τον πολιτισμό μας σε αμφισβήτηση. Ένα μίσος τεράστιο σκεπάζει το μέλλον μας και φαντάζει αλλόκοτο να μιλάμε για ειρήνη τούτην εδώ την ώρα. Και όμως! Ποτέ άλλοτε δεν είχε μεγαλύτερο νόημα απ’ ότι σήμερα το να επικαλεστού­με τη λέξη αυτή: Ειρήνη. Η ειρήνη, αυτός είναι ο αναπόφευκτος στόχος μας. Το αν­θρώπινο είδος βαδίζει αναπόδραστα προς την ειρήνη, ακόμα και διά μέσου του πο­λέμου. Εις ό,τι με αφορά, αυτήν ακριβώς τη στιγμή, μέσα από την επικρατούσα εχθρότητα διακρίνω καθαρά την οικουμενική αδελφοσύνη. Οι μοιραίες ώρες της ανθρωπότητας γίνονται μονοπάτι και από μέσα τους περνά ανεμπόδιστα η θεία ακτίνα.
Εδώ και δέκα χρόνια έχουν διαδραματιστεί σημαντικά γεγονότα. Η Γαλλία έζησε πε­ριπέτειες· μια από τις πιο αίσιες, η απελευθέρωσή της· μια από τις τρομερότερες, ο διαμελισμός της. Ο Θεός τής φέρθηκε με επιείκια, μα την ίδια στιγμή και με δυ­σμένεια —με τον ίδιο τρόπο που μια θεραπεία μπορεί να είναι αποτελεσματική αλλά και δυσβάστακτη συνάμα. Η πτώση της Αυτοκρατορίας είναι θρίαμβος. Η απώλεια της Αλσατίας-Λορένης, καταστροφή. Μέσα σε αυτά τα γεγονότα υπάρχει ένα αλλόκοτο μείγμα επανόρθωσης και ξεπεσμού. Αισθανόμαστε υπερήφανοι που είμαστε ελεύθεροι αλλά και ταπεινωμένοι επειδή είμαστε μικρότεροι. Η Γαλλία σή­μερα πρέπει να παραμείνει ελεύθερη και να ξαναγίνει μεγάλη. Ο απόηχος του δι­κού μας πεπρωμένου θα αγγίξει τον Πολιτισμό συνολικά, γι’ αυτό και ό,τι συμβεί στη Γαλλία θα έχει αντανάκλαση στην τύχη της ανθρωπότητας. Εξ αυτού και η γενι­κότερη αγωνία· εξ αυτού και η τεράστια προσμονή· εξ αυτού και το άγνωστο αύριο που περιμένει όλους τους λαούς του κόσμου.
Αυτό το άγνωστο το φοβόμαστε. Ε, λοιπόν, εγώ λέω πως κακώς το φοβόμαστε.
Τουναντίον, πρέπει να ελπίζουμε.
Γιατί;
Η Γαλλία, όπως μόλις ανέφερα, απελευθερώθηκε και διαμελίστηκε. Ο διαμελισμός της αυτός ανέτρεψε την ισορροπία της Ευρώπης, όμως, η απελευθέρωσή της θεμε­λίωσε τη Δημοκρατία.
Ένα τρομακτικό πλήγμα για την Ευρώπη· την ίδια στιγμή, όμως, και θεραπεία.
Εξηγούμαι.
Η διαταραγμένη ισορροπία μιας ηπείρου δεν μπορεί να αποκατασταθεί παρά μόνο μέσα από μια μεταμόρφωση. Αυτή η μεταμόρφωση μπορεί να μας πάει μπροστά ή πίσω, προς το κακό ή προς το καλό, μέσω της επιστροφής στο σκοτάδι ή μέσω της πορείας προς το ξημέρωμα. Το υπέρτατο δίλημμα έχει τεθεί. Δυστυχώς, δεν υπάρ­χουν παρά δύο μόνο πιθανοί δρόμοι για να συναντήσει το μέλλον της η Ευρώπη: μέσω Γερμανίας ή μέσω Γαλλίας — με άλλα λόγια, να γίνει είτε αυτοκρατορία είτε δημοκρατία.
Αυτό προέβλεψε η μοιραία μοναχική φιγούρα της Αγίας Ελένης* με αξιοπερίεργη ακρίβεια, πριν από πενήντα δύο χρόνια, χωρίς να αμφιβάλλει ούτε στιγμή πως θα γινότανε εμμέσως το εργαλείο αυτής της μεταμόρφωσης, και πως θα ερχόταν μια 2α Δεκεμβρίου για να επιδεινώσει την 18η Μπριμέρ, ένα Σεντάν που θα ξεπερνού­σε το Βατερλό κι ένας «Μικρός Ναπολέων» που θα συνέτριβε τον Μεγάλο Ναπο­λέοντα.
Μόνο που, αν είχε εκπληρωθεί η μελανή πλευρά της προφητείας του, θα είχαμε την Ευρώπη των Βανδάλων αντί για την Ευρώπη των Κοζάκων που προέβλεψε.
Ευρώπη-αυτοκρατορία ή Ευρώπη-δημοκρατία; Ένα από τα δύο θα είναι το μέλλον της Ευρώπης· μόνο που ένα από τα δύο υπήρξε ήδη το παρελθόν της.
Μπορεί να αναβιώσει το παρελθόν;
Προφανώς και όχι.
Άρα, το μέλλον μας είναι η Ευρώπη-Δημοκρατία.
Πώς θα την αποκτήσουμε;
Με έναν πόλεμο ή με μια επανάσταση.
Με πόλεμο, αν η Γαλλία εξαναγκαστεί σε πόλεμο από τη Γερμανία. Με επανάστα­ση, αν οι λαοί εξαναγκαστούν σε επανάσταση από τους βασιλείς τους. Το μόνο βέβαιο είναι πως αυτό το σπουδαίο πράγμα, την Ευρωπαϊκη Δημοκρατία, θα την αποκτήσουμε.
Θα αποκτήσουμε τις σπουδαίες Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης οι οποίες θα απο­τελέσουν την κορωνίδα του Παλαιού Κόσμου με τον ίδιο τρόπο που οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είναι το επιστέγασμα του Νέου Κόσμου. Θα μετατρέψουμε το πνεύμα της κατάκτησης σε πνεύμα ανακάλυψης· θα αντικαταστήσουμε με τη με­γαλόψυχη αδελφότητα των εθνών την αδυσώπητη αδελφότητα των αυτοκρατόρων· θα έχουμε πατρίδα χωρίς σύνορα, οικονομία χωρίς παρασιτισμό, εμπόριο χωρίς δα­σμούς, μετακίνηση χωρίς εμπόδια, παιδεία χωρίς κτηνωδίες, νεολαία χωρίς στρα­τώνες, ανδρεία χωρίς μάχες, δικαιοσύνη χωρίς ικριώματα, ζωή χωρίς φόνους, δάσος χωρίς τίγρη, άροτρο χωρίς ξίφος, λέξεις χωρίς φίμωτρο, συνείδηση χωρίς ζυγό, αλή­θεια χωρίς δόγμα, Θεό χωρίς παπά, Παράδεισο χωρίς Κόλαση, αγάπη χωρίς μίσος. Τα τρομακτικά δεσμά της ανθρωπότητας θα έχουν λυθεί· το απεχθές χάσμα που χω­ρίζει αυτές τις δυο θάλασσες, την Ανθρωπότητα και την Ευτυχία, θα γεφυρωθεί. Ένα φως θα πλημμυρίσει τον κόσμο. Και τι είναι όλο αυτό το φως; Είναι η Ελευθε­ρία. Και τι είναι όλη αυτή η ελευθερία; Είναι η Ειρήνη.

Βίκτωρ Ουγκώ